Lan hài Cypripedium
Ở Mỹ có một cây hoa dại, rất giống với giống lan hài Cypripedium, một giống cây sống ở vùng cận bắc cực, khi hậu ôn hòa và cận nhiệt đới của miền bắc Hemisphere. Trên nửa thế kỷ những nhà làm vườn đều gọi chúng là hài ‘cypripedium’ hoặc ‘cyps’, mặc dù những loài được trồng đương nhiên là một giống khác, bởi vì nếu đúng là giống ‘cyps’ thì có tới 30-50 loài thuộc về loài luôn rụng lá. Những loài địa lan này sống ở trong những rừng cây, đồng cỏ ở những độ cao khác nhau, đồng thời ở ven các đầm lầy. Các loài sống ở miền cực nam là loài đặc hữu của Mexico; những loài lan được tìm thấy ở vùng cực bắc thì ở gần vành đai bắc cực ở Atlanta, Siberia và Canada. Xét về tính chất thực vật thì giống lan hài Cypripedium thuần chủng có các lá trên của chúng ngày càng dài thêm, ngược lại với giống có lá hình quạt và lá có uốn nếp và có gân, loại trừ loài có lá gập đôi. Cây lâu năm hình thành từ thân rễ hoặc trên chùm rễ, và hoa chỉ phát trên cây đã trưởng thành. Những cây chưa trưởng thành thường chỉ có một ít lá ở gần gốc. Ở những cây trưởng thành đến kỳ ra hoa,vòi hoa xuất hiện để hình thành lá bắc, sau đó là nụ hoa. Cây phát hoa thường có chiều cao 10-12 cm, trong một số rất ít loài khi ra hoa đạt chiều cao 30-85 cm, trong số các loài lan lớn mà ta biết, có chiều cao tới 1,5 m, như loài lan hài Cypripedium subtropicum.
Lan hài Cypripedium là loài rụng lá trong suốt mùa đông, sống nhờ vào thân rễ của chúng. Có sự khác biệt lớn giữa các loài và chủng loại đối với thời gian phát hoa, điều đó có quan hệ giữa cao độ của miền đất cũng như vĩ tuyến mà cây lan xuất xứ với khí hậu và thói quen sinh trưởng của cây. Có một số loài phát triển rất nhanh do đó mà sớm cho hoa, những loài khác thì chờ cả tháng trời mới thấy chúng phát triển nhú lên chồi hoa. Song nhìn chung thì các loài thuộc giống lan hài Cypripedium thường ra hoa vào mùa xuân và mùa hè. Trái nang của giống này sẽ hình thành ngay sau khi việc thụ phấn được thực hiện, phần lớn quả nang của các loài thuộc giống này hình thành trong một thời gian ngắn.
Lan hài Cypripedilum-acaule.
Lan hài Cypripedilum-calceolus.
Lan hài Cypripedilum-tibeticum-Red-type.
Lan hài Paphiopedilum
Lan hài Paphiopedilum là một giống, có thể nói là lớn nhất trong họ lan hài, cho đến nay người ta đã biết có khoảng 70 loài. Phần lớn giống lan hài này sinh trưởng ở vùng Đông nam Á và những hòn đảo gần đó. Một số loài trong giống này có thể thích nghi với nơi ở mới. Một số thuộc loài lan biểu sinh, song hầu hết thuộc về thạch lan. Ít nhất có 1 loài hấp thụ được muối vì đã quen với vùng bờ biển, chúng dễ dàng hấp thu sương muối. Có nhiều loài sống trên những sườn núi cao hoặc bên rìa các khe núi. Một số khác lại phát triển dưới bóng râm của những bụi cây rậm rạp vùng đất thấp dưới sức nóng mặt trời. Hầu hết, đều thích hợp với độ ẩm cao gần như quanh năm và để tránh nhiệt độ băng giá. Không có loài lan hài nào trong giống này rụng lá trong thời kỳ nghỉ của cây, mặc dù chúng phải chịu đựng với mùa lạnh hoặc không khí khô. Tất cả đều có thể ra hoa trong điều kiện nuôi trồng trong nhà kính chỉ cần chúng ta lưu ý trạng thái tiểu khí hậu ở gần các vách kính.
Tùy thuộc vào mỗi loài, lá của lan hài Paphiopedilum có thể là xanh hoặc là lá gấm (khảm), là loài có lá kết thành hình quạt hoặc lá xuất phát từ cái thân ngắn của nó. Dù chúng thuộc loài có kết cấu lá như thế nào, tồn tại trong khoảng vài năm, nhưng chúng chỉ ra hoa một lần. Không khó khăn gì trong việc phân biệt là cây non, cây trưởng thành (đã có chồi mới và đã ra hoa), hoặc những cây đã già ta thấy ngay cái cuống hoa cũ vẫn còn ở trên thân. Lá của các loài này được mô tả là loại lá gập đôi hoặc lá có gân nổi sống trâu, và được sắp xếp đối xứng sang hai bên trông giống cái quạt.
Sự khác biệt đáng lưu ý nữa là kích thước của cây đối với từng loài trong giống Paphiopedilum. Để so sánh từng cá thể đã trưởng thành ta quan sát độ dài và bản rộng của lá, cũng như số lượng lá tạo nên cái quạt, cũng như quan sát sự chồng khít giữa lá nọ lên lá kia, ta có thể xác định được kích thước của cây. Loài lan hài ở vùng đá vôi, có độ rộng của quạt khoảng 10cm, nhưng đối với loài lan hài biểu sinh thì độ rộng của quạt đạt tới 1m. Chiều cao của mỗi loài cũng khác nhau kể cả về độ dài cũng bản rộng của lá. Thường người ta thấy những loài có lá khi đứng chỉ cao 25-30cm vì nếu nó dài hơn nữa thì nó uốn cong xuống một cách tự nhiên.
Chồi hoa của lan hài Paphiopedilum xuất hiện ở chân chiếc lá mới ra, khi phát triển đầy đủ nó có thể mang 1-20 hoa. Một số loài trong đó liên tục ra chồi hoa để chúng có thể cho hoa trong nhiều tháng, trong khi một số loài khác lại có từ 2-20 hoa nở kế tiếp nhau trên một vòi hoa. Nếu được chăm sóc tốt, một cây có thể đẻ ra một số cây khác, tạo thành khóm như vậy có thể cho 20 hoặc hơn số vòi hoa trông rất đẹp mắt, mặc dù trên mỗi cây chỉ có một vòi hoa.
Chiều cao của cuống hoa cũng là một yếu tố để chúng ta xem xét một cây lan hài. Những loài mọc ở đầm lầy, chiều cao của cuống hoa chỉ khoảng 4cm tính từ chân lá, trong khi đó một số loài khác lại có vòi hoa cao tới 60cm hoặc có khi hơn.
Một số loài trong giống Paphiopedilum được thụ phấn tự nhiên theo định kỳ, một số khác lại ít khi hình thành cái trái nang. Sự thụ phấn của các loài này luôn chậm vì việc hình thành các bầu nhụy cũng khá chậm, thường có độ trễ khoảng vài tuần sau khi đã thực hiện việc thụ phấn.
Một sự lựa chọn thận trọng các loài và lai tạo giống lan hài Paphiopedilum là sự bảo đảm cho việc cây lan sẽ cho hoa quanh năm, điều đó luôn làm hài lòng các nhà vườn. Việc lai tạo giữa các loài cùng nhóm sẽ cho ta những loài lan hài có hình dáng và màu sắc hoa mới, làm phong phú thêm cho những người nuôi trồng. Như là một kết quả tất yếu cho việc nuôi trồng một cách cẩn trọng và tiến hành lai tạo theo phương pháp đa hội, sẽ cho ra những loài lan hài lai phức hợp, và nâng cao tính thẩm mỹ cho mỗi loài.
(Kỳ sau: Lan hài Selenipedium và Lan hài Phragmipedium)
Lan hài Paph. vietnamense x delenati.
Lan hài Paphiopedilum watdii.
Lan hài Paphiopedilum concolor.