CÔN TRÙNG GÂY HẠI.
Tác giả: STEPHEN R. BATCHELOR.
Nhỏ hơn loài rệp sáp và rệp vừng nhiều, muốn nhìn chúng trực tiếp cần phải có kính lúp (10X – 20X), những con ve và những con khác giống vậy làm cho các lá lan bị châm kim, nếu nhiều qúa thì thành bệnh. Những cái tên như “Ve nhện”, “Nhện đỏ” và “Ve nhện có hai đốm”, tất cả đều quy vào là loài ve (Tetranychus urticae và các loài khác), vài loài trong chúng có thể có màu đỏ, loài khác thì màu xanh lục hoặc màu vàng, song tất cả đều có khuynh hướng khoét lỗ và đẻ trứng vào đó. Những sợi tơ này chỉ nhìn thấy khi chúng đã phá hoại một cách nghiêm trọng, vào thời kỳ chúng phát triển mạnh mẽ nhất chúng di chuyển từ chỗ này qua chỗ khác mà ta có thể thấy được. Mặt khác, chúng làm hư hại bằng cái miệng nhọn sắc, tạo thành những vết đốm và lớp bụi trên mặt lá (Hình 1). Những con ve thường hay núp ở mặt dưới của lá lan. Đây là nơi chúng tìm kiếm để bắt đầu công cuộc phá hoại. Song dù sao, khi chúng đã bám chặt và lan ra toàn bộ cái lá, cả mặt trên và dưới đếu có những vết đốm, chuyển sang màu vàng rồi bị khô héo đi (Hình 2). Những cái lá đó sẽ sớm bị rụng. Những loài lan có lá mỏng như Cymbidium, và Cynoches chlorochilon như hình dưới, hình như là dễ bị ảnh hưởng bởi những con ve.
HÌNH 1 – Lúc mới bị tấn công, các con ve chỉ làm cho trên mặt lá có những đốm nhẹ mà ta thấy nó bao quanh một con ve cái duy nhất.
Những con ve giả nhện, bao gồm cả những con ve mà ta gọi là ve lan Phalaenopsis, chúng không tạo ra những lỗ châm kim. Những con giả ve này tràn ra tàn phá các lá lan, tạo ra những điểm màu trắng bạc hoặc vàng, những chấm bất kỳ đó hình thành những vết lõm ở trên mặt lá có màu nâu.
HÌNH 2 – Sau một vài tháng với thời tiết ấm áp, có nắng, những chiếc lá của cây lan Cynoches chlorochilon đã bị phá hoại nặng nề (Hình dưới).
Những cái lá bị tàn phá sẽ nhanh chóng bị vặn vẹo và rỗ (Hình 3 & 4). Những loài lan có là dầy và nhiều thịt, như lan Phalaenopsis và một vài loài Oncidium, hình như tình trạng có khá hơn. Cô Rebecca Tyson Northen đã cung cấp cho chúng ta bài viết rất hay về đề tài này trên tạp chí năm 1973, với tiêu đề “Bệnh của lan – Phần 1”, chúng tôi in lại bức ảnh của cô ở dưới đây
HÌNH 3 – Lá của cây lan Phalaenopsis này đã bị những con ve giả nhện ký sinh dầy đặc ở trên mặt lá.
Kiểm soát những ve dù chúng là ve nhện hay ve giả nhện, tùy thuộc vào nhà vườn muốn tiêu diệt chúng hoặc chỉ muốn xua đuổi chúng thôi. Những con ve ưa thích khí hậu ấm áp và khô. Đây là lý do vì sao thường hay xảy ra với những cây lan trồng trong nhà. Một khi độ ẩm giảm xuống, vì nhiệt độ cao vào mùa hè hoặc chỉ vì sưởi ấm vào mùa đông, thì là lúc loài ve phá hoại thường xuất hiện. Để hạn chế sự lan tràn của loài ve, biện pháp có thể hữu hiệu là thường xuyên lau các lá (cả mặt trên và mặt dưới) bằng nước xà-bông loãng. Biện pháp này làm cho ve không dám đến mà nó còn tạo ra một lớp màng xà-bông mỏng trên mặt lá, cái đó sẽ không hấp dẫn những con ve. (Dù sao, cái gì quá cũng làm hư hại đến cây lan, nghĩa là bạn đừng tắm cho cây lan vào mỗi tối!).
HÌNH 4 – Những con ve giả nhện phá hoại cây lan Oncidium. Chú ý tình trạng đục lỗ và làm vàng úa mặt lá (hình dưới), so sánh với cái lá không bị bệnh (hình trên)
Khi đã bị lũ ve phá hoại tràn lan thì cần phải có giải pháp triệt để. Ve không phải là côn trùng mà các loại thuốc diệt côn trùng thông thường có hiệu quả. Thuốc Orthene có hiệu quả đối với loại ve giả nhện ở mức độ nào đó, nhưng nếu là thuốc diệt ve như Avid, Floramite hoặc Hexagon thì có tác dụng tốt hơn với cả loài nhện đỏ và loài ve giả nhện. Một vài loài thuốc diệt ve khác cũng có thể mua được, nhưng những loại này thường hoặc là độc tố cao hoặc khó tìm phải mua với lượng lớn ở những công ty cung cấp lan. Xin nhắc lại, cần có những cố gắng đặc biệt làm sao phun được cả vào hai mặt lá.
Gián (Roaches – viết tắt của chữ Cockroach) và loài gậm nhấm (Rodents) – những loài côn trùng dơ bẩn, như là gián, những loài gậm nhấm như chuột đồng, đối với chúng những nụ và hoa đều là mồi ngon của chúng. Những người miền nam phải chiến đấu với những loài gián phàm ăn, trong một số trường hợp, với những hành động tàn ác, chúng dùng cây lan để thay đổi thức ăn của chúng. Chúng ta có thể dùng loại thuốc diệt sâu bọ rải chung quanh những nơi mà những con côn trùng thường lảng vảng tới, nhưng không nên phun trực tiếp thuốc đó vào cây lan. Những người phương bắc, hoặc những ai ở vùng khí hậu lạnh hơn, thường đối mặt với nạn chuột đồng, đặc biệt là trong những tháng mùa đông, khi những loài vật tinh khôn và ranh mãnh này bị con người tấn công ở những nơi ấm áp mà con người trú ngụ. Đối với những con chuột mùa đông bị đói, những cây lan được trồng dưới tầng hầm thiếu ánh sáng đang ra nụ, như trêu ngươi những con chuột, đầu tiên chúng theo thói quen, rồi chúng báo cho nhau để có thể tìm ra những nụ lan mà cắn đứt, trong khi đó chúng rắc phân chung quanh. Một cái bẫy chuột hoặc mồi bả, đối với những người chưa gặp trường hợp này thì hình như là một sự độc ác – nhưng!
HÌNH 5 – Những con ốc và ốc sên sau một đêm có thể phá hoại nặng nề tất cả những nụ và hoa. Trên đây là kết quả của tình trạng những con ốc đói đã cắn đứt một bông Hồ điệp xinh đẹp.
Ốc và ốc sên – Hai loài côn trùng đê tiện này làm cho những người trồng lan phải ngạc nhiên về thói quen ăn đêm của chúng. Đến sáng hôm sau, hoa và các nụ hoa, những vật quá đỗi yêu quý và niềm hy vọng của người trồng lan đã bị cắn nát, nói chung là chẳng còn gì.
Ốc và ốc sên là một vấn đề đặc biệt đối với nhà kính và những cây lan trồng ngoài trời. Ban ngày những con vật nhỏ bé này ẩn núp trong những chỗ tối, ẩm ướt trên sàn nhà kính (nhất là chung quanh có cây che nó), hoặc nằm dưới đáy chậu (nhất là những chậu đặt trực tiếp trên đất), và thậm chí ngay trong chất trồng. Đêm xuống chúng bò ra và ăn đầu rễ lan, nụ và hoa (Hình 5). Chính những vệt nhớt dài chỉ ra những thủ phạm này. Dùng đèn chiếu để phát hiện và dùng tay để bắt, ngoài ra cũng có một vài biện pháp ứng dụng cũng thành công.
Những biện pháp mà chúng tôi đề cập bao gồm dùng mồi nhử như trái táo hoặc bia để đặt bẫy lũ súc sinh này. Những biện pháp truyền thống khác là thường xuyên là vào lúc thời tiết ấm áp, dùng mồi có chứa độc tố như metaldehyde hoặc sulfate sắt, những thứ này có bán nhiều trên thị trường. Dùng thuốc này rắc đều chung quanh khu vực trồng lan, trên hoặc dưới kệ. Chỉ những nơi khó rải thuốc thì ta rắc lên trên chất trồng, và nơi những rễ lan còn sống.
HÌNH 6 – Nếu chờ cho đến khi cây lan trưởng thành và phát hoa thì rất khó để trừ khử những cây me đất này. Một khi ta đụng chạm vào trái của nó, nó sẽ gieo rắc hạt ra khắp mặt chậu.
Những kẻ gây rối – Cuối cùng, trong danh mục những côn trùng làm hại lan, đây là loài không gây hại trực tiếp cho lan. Song dù sao, chúng có những đặc tính đáng ngờ, hoặc chỉ gây ra sự khó chịu cho người trồng lan. Những con kiến nhìn chung là không kiếm ăn trên lan, nhưng một khi có sự tràn vào quấy phá của ốc sên, của rệp sáp, rệp vừng thì chúng cũng xuất hiện. Như đã nói ở trên, những chất ngọt tiết ra từ những con vật này đã nuôi dưỡng những con kiến, và tạo nên lớp bồ hóng. Kiểm soát những vấn đề về côn trùng và với những con kiến có phần không giống nhau. Những cây lan trồng dưới điều kiện ánh sáng mạnh có thể làm cho chúng tiết ra các chất dịch ngọt, và chúng lại hấp dẫn những con kiến. Bởi vì chúng ta nghi ngờ chính những con kiến đã công những đối tác của chúng – ốc, rệp sáp và rệp vừng – đưa đến nơi chúng hiện diện. Những biện pháp phòng ngừa được dùng cho con gián cũng có thể dùng để chống lại những con kiến. Đôi khi những con kiến cảm thấy một cái chậu lan với các chất trồng là nơi trú ngụ thích hợp và tạo thành những kẻ xâm nhập trong đó. Chúng có thể bị thuyết phục đề thay đổi ý định của chúng bằng cách nhúng chậu lan vào nước cho đến khi chúng rời bỏ đi hết.
Ngoài ra, nhiều loại côn trùng và ấu trùng của chúng tìm đến những những chất trồng bị phân hủy làm nơi trú ngụ có hiệu quả. Có nhiều con ăn luôn cả những thứ đã bị phân hủy, bao gồm cả loại ruồi nấm. Loài này có thân hình tam giác, màu đen có cánh bay, xuất hiện khá là bất thình lình với số lượng lớn từ chất trồng trong chậu. Đối với những nhà trồng lan trong nhà, đây có thể là một nguồn gây phiền phức mặc dù chúng chúng làm hại không đáng kể đến cây lan. Những con ruồi nấm có thể dùng thuốc Cygon hoặc Orthene để kiểm soát chúng, bằng cách rắc trên mặt lớp chất trồng có thể đạt hiệu quả cao hơn, dù chúng có thể có chút rủi ro chẳng những cho đám ruồi đó mà còn cho cả cây lan nữa. Giữ cho chất trồng được khô hơn cũng giúp kiểm soát tốt đám côn trùng này bởi vì sự ẩm ướt là điều kiện tốt cho vòng đời của chúng. Đối với những vườn có nhiều lan, có một loại thuốc với tên thương mại là Gnatrol có thể dùng được. Cũng may là việc dập tắt đám quấy phá này cũng nhanh như khi chúng mới bắt đầu.
Mặc dù vậy, cách trồng lan là một điển hình cho loài cây trồng không cần đất, người trồng lan không cần biết đến các loài cỏ dại. Hầu hết mà ta thường thấy là loài me đất hoặc tương tự như vậy (Hình 6), mặc dù tùy thuộc vào mỗi quốc gia trên thế giới mà có những loài cây cũng làm cho chúng ta phải đau đầu (ở Florida rất phổ biến loại cỏ pháo, ở miền nam thì ít thấy hơn). Cây dương xỉ thường thì chúng ta không coi chúng là côn trùng hoặc cỏ dại, nhưng khi chúng xuất hiện mà không được mời trong chậu lan, thì đó lại là vấn đề khác. Bất kỳ loại cây cỏ nào mà người trồng lan không mong muốn xuất hiện trong chậu lan là sự cạnh tranh không cần thiết (với cây lan) đối với các chất dinh dưỡng, vì vậy nên nhổ hết chúng đi.
Có thể dùng thuốc diệt cỏ, có thể là cần thiết đối với những nhà trồng lan có tính chất thương mại, nhưng còn đối với những người chơi nghiệp dư, thì chỉ nên dùng tay mà nhổ chúng đi, như vậy vừa hợp lý lại vừa an toàn. Đối với những vườn lan lớn, thuốc Carmex là loại thuốc diệt cỏ an toàn khi dùng trực tiếp. Như tất cả những người làm vườn đều biết, có thể dùng trực tiếp vào đất hoặc bỏ vào chất trồng đối với những loài cây biểu sinh, ở giai đoạn mới gieo trồng, trước khi chúng đã phát triển, và tất nhiên là trước khi chúng ra hoa. Công việc sẽ nhẹ nhàng hơn nếu chúng ta nhổ sạch chúng khỏi chậu lan ngay từ khi chúng còn nhỏ, nhưng khi nhổ chúng thì thế nào cũng khó nhổ hết rễ của nó. Chỉ khi nào thay chậu thì những cỏ dại này mới bị gỡ bỏ hoàn toàn. Điều xấu nhất là khi ta chạm vào trái của cây me đất, nó nổ ra và bắn tung tóe hạt ra khắp mặt chậu. Để bảo đảm an toàn, tốt nhất là bạn nhổ bỏ nó khi nó còn non!
PHÒNG NGỪA
Với mỗi bộ sưu tập lan đều đối diện với việc tấn công của côn trùng, những người trồng lan cần thường xuyên cảnh giác, sẵn sàng đối phó với tình trạng lây lan khi chúng xuất hiện. Hàng loạt “vũ khí” đều có thể có được dùng vào mục đích này. Đối với những loại thuốc diệt côn trùng, tuy không lý thú với nó, nhưng vẫn rất có ích – và an toàn – một khi ta dùng nó một cách thận trọng và đúng cách. Chúng ta chỉ xử dụng chúng một khi tình trạng trở nên nghiêm trọng và thấy rằng tình trạng lây lan cần phải được kiểm soát. Và người ta nói rằng, một xu chi ra để phòng ngừa có giá trị bằng một đồng tiền mua thuộc diệt côn trùng.
Những người trồng lan có thể áp dụng hàng loạt phương pháp để giảm khả năng phá hoại của côn trùng. Như việc cách ly những vật chủ của côn trùng khỏi những nơi trồng lan, hoặc kết hợp với việc ngăn chặn đường dẫn chúng đến vườn lan. Thí dụ, trồng loại cây sống trong nhà để thu hút những con ve (như cây cọ, cây thường xuân, cây bã đậu) bên cạnh những cây lan để dụ cho đám ve tấn công vào đó. Những cây này có thể sống riêng biệt. Những cây lan mới đưa về bộ sưu tập cũng phải cách ly một thời gian cho đến khi được kiểm tra kỹ và phun thuốc nếu thấy cần thiết. Những chỗ ở dưới gầm kệ có lá chết rơi rụng, những cái chậu dơ bẩn và những cây là khu vực trú ngụ của ốc và ốc sên, nếu không được xử lý thì cũng là điểm gây cho chúng ta sự phiền phức. Cố gắng giữ những khu vực gần các cây lan được thoáng đãng, và sạch sẽ là một ý tưởng hay. Sự cải thiện môi trường là một biện pháp tốt để kiểm soát côn trùng và bệnh tật. Những giả hành bị khô héo và những vỏ lụa bọc thân rễ là chỗ ẩn núp tốt cho côn trùng, vì vậy cần thường xuyên vứt bỏ chúng. Những biện pháp phòng ngừa này kết hợp với việc thường xuyên giám sát khu vực trồng lan có thể tránh cho những người trồng những phiền phức. Chắc chắn rằng sẽ dễ dàng nếu như ta định kỳ kiểm tra , khi tình trạng này mới chớm nở, hơn là khi chúng đã trở nên nghiêm trọng và phát triển.
Không nên lặp lại việc dùng một loại thuốc, như vậy có thể tạo ra tình trạng kháng thuốc. Hầu hết các loài côn trùng đều phát triển nhanh chóng trong thời tiết ấm áp. Thời gian phun thuốc tổng quát lần đầu cho vườn lan là khi thời tiết bắt đầu chuyển sang ấm nóng từ giữa đến cuối mùa xuân có thể cách ly những con rệp hoặc lần thứ hai nếu như ta thấy chúng đã bắt đầu sinh sôi. Đến mùa thu phun thêm một lần nữa, đặc biệt đối với những cây lan “mùa hè” trồng ngoài trời, như vậy sẽ hạn chế khả năng những con côn trùng sẽ xâm nhập khu trồng lan trong nhà vào mùa đông.
Trên hết tất cả, những người trồng lan mà họ ít gặp phải những vấn đề về côn trùng phá hoại, chính là vì họ không ngừng kiểm tra vườn lan của họ và hành động nhanh chóng một khi thấy có hiện tượng côn trùng tràn vào vườn./.
Nguồn: Hội Hoa lan Hoa kỳ
Kỳ sau: BỆNH CỦA LAN