Paphiopedilum appletonianum (Gower) Rolfe
Tên cũ
Cypripedium appletonianum Gower
Trùng tên
Cypripedium bullenianum var. appletonianum (Gower) Rolfe
Cypripedium poyntzianum Kraenzlin
Cypripedium waltersianum Kraenzlin – lapsus calami
Paphiopedilum wolterianum (Kraenzlin) Pfitzer
Cordula appletonianum (Gower) Rolfe
Paphiopedilum hookerae (Reichenbach fil. Ex Hooker fil.) Stein subsp. appletonianum (Gower) M. W. Wood
Paphiopedilum hainanense Fowlie (as Paph. hainanensis)
Dẫn nhập
Chúng ta biết rất ít về xuất xứ của loài này. Đầu tiên người ta nói rằng loài Paphiopedilum appletonianum được nhập về cùng với Paph. hookerae, vì thế mà người ta cho rằng chúng xuất xứ từ Borneo. Sau đó, qua ghi chép người ta biết được rằng loài này là một phần được nhập về cùng chuyến tàu với Paph.crossii (tên gọi trước đây của Paph. allosum) và được cho đây là cây lai tạo trong tự nhiên giữa Paph. với siamense. Chuyến tàu này thuộc về Wolter, người chủ của vườn nuôi trồng lan ở Đức (Magdeburg). Ông ấy chính là người cho biết rằng Paph. appletonianum sinh trưởng trong thiên nhiên và đã được tìm thấy ở Thái Lan.
Paphiopedilum appletonianum có quan hệ rất gần gũi với Paph. bullenianum, là loài đã xuất hiện ở Borneo (xem phần dưới). Vì thế, không lấy gì làm ngạc nhiên đã có thời gian người ta coi nó là một biến thể của loài Paph. bullenianum.
Paphiopedilum appletonianum và Paph. bullenianum là hai loài gặp nhiều rắc rối trong quá trình phân loại. Hai loài này nhìn chung là khác nhau về trạng thái khảm, trên lá của Paph. bullenianum thì mờ hơn trạng thái khảm trên lá của Paph. appletonianum, cũng như về hình thái học của miếng nhụy lép. Các cây thuộc loài Paph. appletonianum có miếng nhụy lép hình ê-lip nằm ngang và riềm thuộc phần thấp hơn có vết rạch rộng hơn, tạo thành hai cái răng cưa hai bên to hơn nhiều so với răng cưa ở giữa. Về phương diện khác, Paph. bullenianum thì miếng nhụy lép của nó lại là hình bán cầu tới nửa hình thoi, vết khắc cũng hẹp hơn so với loài mới nói trên. Những người thực hiện việc phân loại này, đã không dựa trên một phương tiện chắc chắn nào. Cypripedium poyntzianum và Paph. hainanense, như các tác giả hiện thời đã nói là hai loài có lá khảm rõ rệt, được coi như là biến loài của Paph. appletonianum. Paphiopedilum tortipetalum và Pah. johorense là những loài lan mà miếng nhụy lép của chúng có khe rãnh rộng ở phần đỉnh, và chúng có ba răng cưa, hai răng bên lớn hơn răng giữa, và trong cuốn sách của Braem năm 1988 thì lại cho rằng đó là loài trùng tên với Paph. appletonianum, trong khi đó vào năm 1987, 1998, Cribb lại xếp loài này vào như là một biến loài của Paph. bulletonianum, mặc dù vào năm 1982, trong một ấn phẩm của ông ấy, ông ấy đã coi chúng chỉ là trùng tên với Paph. appletonianum. Trước đây có hai tác giả đã có cách nhìn nhận khác nhau về đặc điểm của từng loài. Do hình thức khảm trên lá có sự khác biệt lớn, do vậy chúng tôi căn cứ vào hình thái học của tấm nhụy lép, coi đây là yêu tố đáng kể nhất. Để biết rõ có thể phải chờ đến khi tiến hành nghiên cứu hình vị học, nhưng con số tổng có thể phải chuyển đổi nhiều lần với 2n = 38, 40 và 42 (theo Karasawa 1979, 1982, 1986). Hơn nữa, số tổng này thường khó tìm được ở những dòng lan có quan hệ. Vì thế mà số liệu này chưa được xác định. Ngoài ra, hình vị học của loài Paph. johorense được chứng minh là nó rất gần gũi với Paph. bullenianum (Karasawa 1986), và ông Fowllie lại đặt loài Paph. tortipetalum gần với loài Paph. johorense. Từ đó, cho đến khi có được các dữ liệu đã được khẳng định, chúng tôi sẽ đưa cả hai dòng này vào Paph. bullenianum.
Paphiopedilum wolterianum được ông Kraenzlin (1895, 1896) , mô tả như là Cypripedium wolterianum rồi Pfitzer (1903) lại chuyển nó vào giống Paphiopedilum. Những bản vẽ đi kèm trong bản mô tả gốc của Kraenzlin tạo ra sự lúng túng và đưa ra sự khác nhau về tấm nhụy lép. Do Kraenzlin đã so sánh Paph. wolterianum với Paph. lowii và Paph. barbatum cho thấy chúng rất khác biệt (Kraenzlin 1895) và khi bàn về Paph. lowii và Paph. crossii (như Paph. cllosum) (Kraenzlin 1896), có thể nói là ông đã không biết đến bản mô tả về Paph. appletonianum với Ppah. bullenianum. Trong bản mô tả đó, Fowlie (1966, 1969) đã xác định Paph. wolterianum là một loài riêng biệt. Braem (1988, 1999) và Cribb (1987, 1998) coi nó cùng loài với Paph. appletonianum. Đương nhiên, những khác biệt giữa Paph. appletonianum với Paph. wolterianum như đề cập trong bản mô tả của Fowlie (1969) không có sự khác biệt lớn như những gì mà Kraenzlin (1896) đã minh họa về miếng nhụy lép. Những sự khác nhau về hình thái học của cánh hoa và sự biến đổi về lá cũng chỉ là bình thường trong phạm vi loài Paph. appletonianum. Desbois (1898) đã đưa dòng này vào bản danh mục với tên C. waltersianum mà trước đó đã có một sự nhầm lẫn quên không nói đến.
Cypripedium poyntzianum đã được O’Brien (1894) mô tả và chuyển chúng sang giống Paphiopedilum, được Pfitzer (1903) cho là biến loài của Paph. appletonianum. Cây lan mà O’Brien dựa vào đó để mô tả được tìm thấy trong số các cây nhập về năm 1894, khi đó gọi là Paph. callosum. Kerchove (1894) coi cây này là một loài lai tạo trong tự nhiên giữa Paph. callosum với cây Paph. hookerae. Cribb (1987, 1988) đã xác định cây này là một biến loài của cây Paph. appletonianum bởi lá của nó có những mảng vân rất rõ. Ngoài ra, trong các bản mô tả trước đây không có chỉ dấu nào nói về lá trong tự nhiên của chúng, và ngay cả những bình luận về những nét đặc trưng cũng không thấy đề cập trong các bài viết nói về trạng thái biến loài. Trong những cách xử lý của ông Braem (1988, 1999) tiếp theo những ý kiến của Pfitzer về vấn đề này, vẫn hình như không có lý do để làm khác đi, cho mãi đến khi có thêm những cây sau này thỏa mãn được các lý do trong việc xác định dòng lan của chúng.
Paphiopedilum hainanense do Fowlie mô tả (khi đó gọi là Paph. hananensis) vào năm 1987. Bản mô tả này dựa trên một cây được nhập về từ vùng núi của Đảo Hainan và ra đã ra hoa trong nhà kính của Los Angeles Arboretum. Loài này được cho là khác với Paph. appletonianum bởi chúng có lá khảm rất đặc trưng và miếng nhụy lép khác với những gì mà Fowlie tìm thấy song ông lại nói “nó rất khó mô tả”. Braem (1988) và Cribb (1998) đã liệt kê dòng này trong phạm vi trùng tên với Paph. appletonianum, song lá của nó lại có sự khác biệt lớn đã thúc đẩy Braem chấp nhận nó như một biến loài vào na8m 1999, và chúng tôi thấy cũng chẳng có lý do gì để tiếp tục câu chuyện. (Còn nữa)