Paphiopedilum delenatii Guillaumin
Dẫn nhập
Paphiopedilum delenatii là một trong những loài lan hài đẹp nhất của Việt Nam, trong giống Paphiopedilum. Nó được phát hiện bởi một người lính Pháp ở Bắc kỳ, Việt Nam vào năm 1913. Khi đó cây lan này được gởi đến cho ông Delenat, thời gian ấy ông là giám đốc của vườn thực vật ở Saint-Germainpen-Laye gần Saint-Cloud, Pháp. Đến năm 1922, loài lan này lại được nhà sưu tập Poilane phát hiện ở Nha Trang, Việt Nam. Năm 1924 cây lan này được đưa ra triển lãm ở Paris và đó là cơ sở cho phần mô tả của Guillaume.
Hầu hết các cây lan được sưu tập từ Việt Nam đều đã chết ngay sau khi chúng được nhập về trồng ở châu Âu. Chỉ có một cây trong bộ sưu tập của nhà làm vườn Lecoufle là thành công và đã được nhân giống. Một vài thế hệ được bổ sung đã có giới thiệu, và từ đó loài này trở nên phổ biến. Như một kết quả, sau nhiều thập kỷ, tất cả những cây được trồng từ một cây vô tính đơn về hình dáng đều rất giống với cây gốc.
Trong những năm 1990, Paph. delenatii lại được tìm thấy ở Việt Nam, và được mong đợi chúng là những cư dân mới, chúng không thay đổi về màu sắc. Tuy nhiên, những cây mới được phát hiện đã có chút màu sắc khác so với những gì mà người ta sưu tập được trước đây, ngoại trừ có một vài cây mẫu có cái túi với màu đậm hơn. Có thể tin tưởng rằng, màu hoa của cây Paph. delenatii không thay đổi nhiều trừ phi chúng ở thể albino đúng chất.
Việc tái phát hiện loài Paph. delenatii chứng tỏ rằng chúng được phân bố rộng rãi hơn những gì ta từng nghĩ. Hơn nữa, ngày nay loài này đang được phát triển một cách nhân tạo ở hàng loạt các phòng thí nghiệm ở châu Âu và Hoa kỳ.
Nguồn gốc tên gọi
Paphiopedilum delenatii được đặt tên để vinh danh ông Delenat, khi ông ấy là giám đốc vườn thực vật của Saint-Germain-en-Laye gần Saint-Cloud thuộc Pháp.
Mô tả
Paphiopedilum delenatii thuộc họ thân thảo, thường mọc nơi đất có mùn. Thân ngắn, đứng thẳng, thông thường cao chừng 3 cm, đôi khi cũng cao tới 4,5 cm, mang trên mình nó khoảng 7 lá, các lá mọc sít nhau. Từ lá thứ ba có hình mác tù đầu, dài 10 cm, rộng 3 cm và khá dầy. Màu lá là màu xanh xỉn, khảm trên mặt dưới của lá là những đốm đỏ. Mặt trên của lá có những đường vằn màu xanh lá đậm trên nền màu xanh xỉn. Cuống hoa thẳng đứng, dài đến 15 cm, đường kính 4 mm. Cuống hoa ánh lên màu đỏ, bao phủ một lớp lông đỏ và mang trên ngọn một hoặc 2 hoa. Lá bắc có hình ô-van rộng, dài chừng 12 mm, màu xanh lá xỉn với những chấm nhỏ màu đỏ. Kích thước hoa đo theo chiều ngang được 8 cm. Bầu nhụy dài 5 cm, màu đỏ đậm đến màu xanh pha nâu, được phủ một lớp lông ngắn. Lá đài sau hình ô-van, đầu nhọn đột ngột, dài 3 cm và rộng 2,5 cm. Các lá đài bên ô-van hình bán cầu, đầu nhọn, chiều dài và rộng ước chừng 3 cm. Cả lá đài sau và các lá đài bên mặt trong màu trắng, mặt ngoài có những đốm đỏ. Các cánh hoa hình bán cầu có dạng trứng ngược, đỉnh tù cho đến tròn, dài khoảng 4 cm và rộng đến 3,5 cm. Các cánh hoa hầu như cùng màu với các lá đài, nhưng những chấm đỏ ở mặt ngoài không rõ. Các cánh hoa và lá đài đều phủ một lớp lông ngắn. Thùy chính của môi tạo thành một cái túi có hình trứng ngược và cuộn lại ở phía trước. Kích thước tổng quát, môi dài 3,5 cm và rộng 3 cm. Phần dưới của môi màu trắng, phần trên màu hồng, và có lông ngắn, đặc biệt là ở mặt trước, ở miệng của túi do mép cuộn lại tạo thành. Nhịp lép có hình ô-van bán cầu rộng, chuôi nhịp lép ngắn, phần gốc trông gần giống hình trái tim, rộng 1,5 cm. Nó có màu hồng đậm, tâm màu vàng và một chấm ở phần gốc.
Phân bố và thói quen sinh trưởng
Mặc dù hầu hết mọi người đều coi Paphiopedilum delenatii là loài đặc hữu của Việt Nam, song cũng có thể loài này được phân bố rộng rãi ở Đông dương. Giả thuyết này có thể được hỗ trợ bởi hình dáng bên ngoài của các loài có liên quan như Paph. armeniacum và Paph. emersonii ở Trung Hoa. Thật không may, chỉ có một số rất ít thông tin về sự phân bố này được thấy trong các sách, trở ngại đầu tiên là các nhà khoa học phương tây không có khả năng nghiên cứu loài lan này của Trung quốc tại thực địa, một quốc gia mà việc cải tiến công vụ rất chậm chạp.
Loài lan này được ìm thấy một cách bất ngờ ở Bắc kỳ, một vùng gần như bao trọn miền bắc Việt Nam. Cư dân loài này vừa qua được phát hiện ở vùng núi phía nam Việt Nam, từ gần Đà Lạt tới phía tây Nha Trang. Các cây lan thường mọc ở những triền núi phía đông và đông nam ở độ cao 1.100 đến 1.200 m, nhưng những người sưu tập cho biết họ tìm thấy chúng ở độ cao 800 đến 1.500 m.
Ông Averyanov, trong năm 1996 cho biết, ông ta đã tìm thấy Paph. delenatii trên triền núi phía đông hoặc triền núi hướng phía nam ở phía tây của Nha Trang. Cho đến khi ông ta tìm được loài này, những nhà sưu tập Việt Nam cho biết rằng Paph. delenatii chỉ có thể tìm thấy trên triền núi phía đông và đông nam dẫy núi Bù Đốp ở các tỉnh Lâm Đồng và Thanh hóa, như vậy thì địa điểm này nằm xa hơn về phía đông và phia bắc Nha Trang. Song dù sao, chúng ta cũng được biết những thông tin từ các nhà sưu tập địa phương là rất đáng chú ý.
Aveyanov còn cho biết rằng, điều kiện khí hậu, nơi mà ông ta tìm thấy cây lan này gần giống với khi hậu vùng núi quanh Đà Lạt. Ông ấy cho biết cây lan sinh trưởng trong một môi trường đất có acid nơi nền đá acid granite đã được khai thác. Các cây lan thông thường mọc trên các hốc đá hoặc trong các khe nứt của triền đá granite, nhưng thỉnh thoảng ông ấy cũng tìm thấy ở các khe đá dựng đứng, nơi đó có rêu tích tụ và lá cây mục.
Mùa ra hoa
Được biết Paphiopedilum delenatii ra hoa vào giữa tháng Mười một và tháng Sáu, mùa hoa rộ nhất là thời gian từ tháng Mười một đến tháng Giêng. Trong điều kiện tự nhiên loài này ra hoa từ tháng Mười hai đến tháng Giêng.
Hình thái và biến thể
Paphiopedilum delenatii forma albidum Braem
Biến thể này của Paph. delenatii khác với hình thái đặc trưng do thiếu sắc tố đỏ bên ngoài. Mặt dưới của lá cũng như cán hoa có màu xanh lá thuần, các hoa đều có một màu trắng loại trừ cái nhịp lép có màu vàng.
